Γράφει ο Τάσος Λεοντιάδης
Η Παναγία των Χαλκέων βρίσκεται στη συμβολή των οδών Εγνατίας και Αριστοτέλους, νοτιοδυτικά του αρχαιολογικού χώρου της Ρωμαϊκής Αγοράς. Κτίστηκε στο χώρο του Μεγαλοφόρου, της κεντρικής αγοράς της Θεσσαλονίκης, κοντά στη Χαλκευτική στοά, όπου έως και σήμερα συναντά κανείς τα εργαστήρια των χαλκωματάδων. Δεν είναι γνωστό το βυζαντινό όνομα του ναού πιθανώς όμως να ονομαζόταν Παναγία των χαλκοπρατείων ή και ως “Η Παρθένος των Χαλκουργών” όπως ο ομώνυμος ναός της Κωνσταντινουπόλεως. Το μνημείο είναι σημαντικό τόσο για την αρχιτεκτονική του, όσο και για τη σύγχρονη περίπου ζωγραφική του (1030 – 1040), που λόγω του αξιώματος του ιδρυτή του πρέπει να απηχούν τα σύγχρονα καλλιτεχνικά ρεύματα της Κωνσταντινούπολης. Η κτητορική επιγραφή στο μαρμάρινο υπέρθυρο της δυτικής εισόδου μας πληροφορεί ότι το 1028 ο Χριστόφορος Πρωτοσπαθάριος και Κατεπάνω Λαγουβαρδίας, μαζί με τη σύζυγό του Μαρία και τα παιδιά του Νικηφόρο, Άννα και Κατακαλή, έχτισε το ναό για τη Θεοτόκο.
Για τον ιδρυτή του ναού Χριστόφορο, μιλάει η επιγραφή που είναι χαραγμένη στο μαρμάρινο υπέρυθρο της δυτικής εισόδου του ναού: “αφιερόθη ο πρην βέβηλος τόπος εις ναόν περίβλεπτον της Θ(εοτό)κου παρά Χριστωφ(όρου) του ενδοξοτάτ(ου) βασιληκού (πρωτο)σπαθαρήου κ(αι) κατεπάνο Λαγουβαρδίας κ(αι) τις συνβίου αυτού Μαρίας κ(αι) Κατακαλίς μηνή Σεπτεμβρίο ηνδ(ικτιώνος) ιβ΄, έτι ςφλζ (=6537)”. Οι λέξεις “ο πριν βέβηλος τόπος”, σημαίνουν πως ο ναός της Παναγίας των Χαλκέων κτίστηκε σε χώρο όπου προηγούμενα υπήρχε αρχαίος ειδωλολατρικός ναός, πιθανά του Ηφαίστου ή του Καβείρου, θεοτήτων που είχαν πάντως σχέση με την χαλκευτική τέχνη, που συνεχίζει από παράδοση να υπάρχει ακόμα στην γύρω περιοχή.
Άλλωστε στον ίδιο χώρο προσδιορίζεται η “Χαλκευτική Στοά”, η “Καταφυγή”, και οι “Υπόγειες καμάρες” όπου δίδαξε προς τους Θεσσαλονικείς ο προστάτης της πόλης Άγιος Δημήτριος. Ο τάφος του κτήτορα βρίσκεται στο μέσο του βόρειου τοίχου κάτι που δεν συναντάται σε άλλη εκκλησία της Θεσσαλονίκης. Η εκκλησία ανήκει στο νέο τύπο που διαμορφώνεται την εποχή της δυναστείας των Μακεδόνων αυτοκρατόρων, το σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλλο ναό. Η επίδραση της αρχιτεκτονικής της Κωνσταντινούπολης είναι εμφανής τόσο στον τύπο του ναού όσο και στην τοιχοποιία του που ελαφρύνεται από επάλληλα καμπύλα τόξα και αψιδώματα, κόγχες και ημικυκλικούς κίονες.
Μαρμάρινος κοσμήτης περιτρέχει το ναό στο μέσο του ύψους του κάτω από τον οποίο υπήρχε διακοσμητική ζώνη από πήλινα έγχρωμα πλακίδια. Ο τρούλος, στον κυρίως ναό, στηρίζεται σε τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα, που υποβαστάζονται από ισάριθμους μονολιθικούς κίονες με κιονόκρανα (κυκλικά στο κάτω μέρος και τετράγωνα στο πάνω) με ανάγλυφους ρόδακες και σταυρούς. Δεξιά και αριστερά της Αγίας Τράπεζας υπάρχουν δύο μικρά διαμερίσματα που επικοινωνούν με χαμηλές θύρες (πρόθεση και διακονικό). Η αποκλειστική χρήση πλίνθων ως οικοδομικό υλικό με τη λεγόμενη ”τεχνική της κρυμμένης πλίνθου” έδωσε στο κτίσμα τη λαϊκή προσωνυμία ”Κόκκινη Εκκλησιά”.
Από τα βασικά αυτά χαρακτηριστικά ο ναός της Παναγίας των Χαλκέων μπορεί να θεωρηθεί εκπρόσωπος της λεγόμενης “Αρχιτεκτονικής Σχολής της Κωνσταντινούπολης” και πρόγονος της “Μακεδονικής Σχολής”, όπου διαμορφώθηκαν καθαρές λύσεις”σταυροειδούς” τύπου. Εντυπωσιακό είναι το ότι από το εσωτερικό του ναού είναι ορατός μόνο ο κεντρικός τρούλος, καθώς οι υπόλοιποι δύο είναι «χτιστοί» και φαίνονται μόνο εξωτερικά.
Ο ναός κοσμήθηκε με τοιχογραφίες ταυτόχρονα με την ίδρυσή του, όπως μας πληροφορεί κτητορική επιγραφή στην καμάρα του ιερού Βήματος. Σώζονται λίγες χριστολογικές σκηνές στον κυρίως ναό (Γέννηση, Υπαπαντή, Προσκύνηση των Μάγων, Πεντηκοστή) και λειτουργικές στο ιερό βήμα, όπου η Πλατυτέρα δεομένη, Ιεράρχες και η Κοινωνία των Αποστόλων. Στο νάρθηκα αναπτύσσεται η Δευτέρα Παρουσία.
Στα χρόνια των Παλαιολόγων σε ορισμένα σημεία του ναού αντικαταστάθηκαν οι τοιχογραφίες του 11ου αιώνα. Σήμερα από αυτές τις παλαιολόγιες παραστάσεις στο ναό σώζονται λίγα μόνο λείψανα από την Κοίμηση της Παναγίας μορφές αγίων και τρεις από τους εικοσιτέσσερις οίκους του Ακάθιστου Ύμνου. Στον τρούλο, αντί για τον Παντοκράτορα, υπάρχει μία τοιχογραφία μοναδικής ομορφιάς, που αναπαριστά την Ανάληψη του Κυρίου. Mε την άλωση της Θεσσαλονίκης το 1430 από τους Οθωμανούς Τούρκους, Ο Ναός της Παναγίας των Χαλκέων μετατράπηκε σε τζαμί όπως πολλές εκκλησίες της πόλης με την επωνυμία ”Καζαντζιλάρ τζαμί” (= τζαμί των χαλκωματάδων).
Κατά τους σεισμούς του 1933, υπέστη σοβαρές ζημιές, των οποίων η αποκατάσταση ολοκληρώθηκε πριν το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Βλάβες ο ναός υπέστη επίσης και κατά τους σεισμούς του 1978, οι οποίες οδήγησαν σε ένα νέο κύκλο εργασιών συντήρησης από τη δεκαετία του 1980 και μετά με εργασίες στερέωσης του μνημείου αλλά και της συντήρησης των τοιχογραφιών του.Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης ξαναγίνεται ναός. Κάποιο διάστημα ο ναός λειτούργησε και ως μετόχι της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου και κατόπιν της Ιεράς Μονής Ξηροποτάμου.
Έτσι σήμερα εξηγείται γιατί ο ναός πανηγυρίζει στην εορτή της Αγίας Ζώνης (31 Αυγούστου) και των Σαράντα Μαρτύρων της Σεβάστειας (9 Μαρτίου), αλλά φυσικά και τον Δεκαπενταύγουστο στην Κοίμηση της Παναγίας. Ο Ναός συγκαταλέγεται, όπως και πολλά άλλα μνημεία στη Θεσσαλονίκη, στα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της Unesco.